Pisma wszystkie Bolesława Prusa
Seria Prusa
Edycja krytyczna
Dotychczas w serii Pism wszystkich ukazały się 34 tomy w 24 woluminach. W 2022 roku ruszyła druga część projektu, w której kontynuowane będą prace nad wydaniem nowel, kronik, tekstów publicystycznych oraz notatek. Dodatkowo planowane jest wydanie Faraona, Sławy i Kartek z podróży. Projekt jest realizowany w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki pod patronatem Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza.
Pochodzenie i losy
Aleksander Głowacki urodził się w niezamożnej rodzinie ziemiańskiej. Ojciec był zarządcą w majątkach ziemskich. Po śmierci matki chłopcem opiekowały się babka mieszkająca w Puławach oraz ciotka zamieszkała w Lublinie. Początkowo nauki podbierał w Lublinie i Siedlcach, potem w Kielcach, pod opieką brata Leona, działacza „czerwonych”. Jako szesnastolatek przystąpił do powstania styczniowego. Odniósł rany w potyczce pod Białką. Trzy miesiące przebywał w więzieniu na Zamku w Lublinie. Kontynuował naukę w lubelskim liceum i w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie (sekcja matematyczno-fizyczna). Nie ukończył studiów. Imał się różnych zajęć. Pracował m.in. jako guwerner i robotnik. W 1872 roku rozpoczął współpracę z takimi czasopismami, jak: „Przegląd Tygodniowy”, „Niwa”, „Opiekun Domowy”. Wtedy też zaczął posługiwać się pseudonimem „Bolesław Prus”. Zajmował się popularyzacją nauki, pracował także jako redaktor pism humorystycznych „Mucha” oraz „Kolce”. W roku 1847 dał się poznać jako felietonista. Od tamtego czasu pisał dla „Niwy”, „Gazety Polskiej”, „Kuriera Warszawskiego”, „Ateneum”, „Kuriera Codziennego”, „Kraju”, „Tygodnika Ilustrowanego”. W latach 1882–1883 kierował redakcją „Nowin”, chcąc uczynić je „obserwatorium społecznych faktów”. W roku 1875 poślubił kuzynkę Oktawię Trembińską.
Prus związany był przede wszystkim z Warszawą. Cierpiał na agorafobię, niechętnie podróżował, niemniej odwiedził Galicję (dłuższe wizyty odbyły się w latach 1877 i 1898), Wiedeń (1881), Berlin, Rapperswil, Paryż (1895). W 1897 roku dołączył do komitetu powitalnego cara Mikołaja II podczas jego wizyty w Warszawie, narażając się na krytykę. W czasie rewolucji w latach 1905 i 1907 zabiegał o porozumienie między stronnictwami polskimi. Był zamiłowanym cyklistą, jednak najbardziej zajmowało go uprawianie i popularyzowanie nauki. Uczestniczył również w wielu inicjatywach społecznych, takich jak kasy rzemieślnicze założone w 1881 roku czy Towarzystwo Higieniczne powstałe w roku 1898. Wspierał prace Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, Towarzystwa Kolonii Letnich, Kasy im. Józefa Mianowskiego, Stowarzyszenia Kursów dla Analfabetów Dorosłych. W latach 1910–1911 pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich. Jego imię nadano Towarzystwu „Higiena Praktyczna”.
Publicystyka
W ponad 1100 felietonach, które złożyły się na kroniki, Bolesław Prus poruszał wszystkie zasadnicze problemy społeczeństwa polskiego XIX i XX wieku. Pisał o polityce, ekonomii, obyczajowości, sprawach społecznych. Postulował podniesienie poziomu cywilizacyjnego Polaków. Zauważał i opisywał przeszkody wynikające z wad narodowych oraz splotu okoliczności dziejowych. Jako felietonista chętnie posługiwał się humorem, przypisując mu wartość poznawczą. Uważał, że humor pozwala na obiektywny ogląd rzeczywistości. Uzasadniał ten pogląd w eseju Słówko o krytyce pozytywnej. Zajmował się także estetyką (studium pt. Farys). W sposób systematyczny obserwował i badał literaturę, dążąc do opracowania teorii twórczości literackiej. Był orędownikiem literackiego realizmu, choć dostrzegał także zalety umiarkowanego naturalizmu. Sztuce przypisywał funkcje przede wszystkim poznawcze. W 1883 roku w cyklu artykułów Co to jest socjalizm? na łamach „Nowin” polemizował z socjalizmem. Nie negował prawa robotników do poprawy ich sytuacji, obawiał się jednak rewolty. W sporze z Aleksandrem Świętochowskim udowadniał, że oświata nie jest gwarantem moralnej doskonałości. Zwracał uwagę na ruchy emancypacyjne i społeczne konsekwencje ich działań. Zgodnie z myślą Herberta Spencera naród postrzegał jako organizm, którego „zdrowie” zależało od pracy „organów”: wytwarzających, rozdzielających i wymieniających (handel, komunikacja, prasa, banki) oraz regulujących (administracja, rząd, Kościół). Zdaniem Prusa „chorobą” polskiego „organizmu” był brak nowoczesnych organów wytwarzających i rozdzielających. Cykl Nasze obecne położenie był błyskotliwą i trafną diagnozą stanu instytucji społecznych oraz kondycji moralnej ówczesnego społeczeństwa polskiego. W studium pt. Najogólniejsze ideały życiowe uznał za takie doskonałość, użyteczność i szczęście. Bliżej scharakteryzował dwa z nich: doskonałość (O ideale doskonałości) oraz szczęście (Co to jest szczęście?). W swoich poglądach społecznych Prus nie wykluczał darwinizmu społecznego, jednak przyznawał pierwszeństwo prawu wspierania się i wymiany usług oraz solidaryzmowi.
Światopogląd
Na obraz świata Bolesława Prusa wpływ miały trzy przełomy ideowe: pozytywistyczny, antypozytywistyczny i modernistyczny. Szukając sensu istnienia, korzystał z różnych propozycji ideowych. Przyjmuje się jednak, że użyteczność, taka, jaką pojmował ją John Stuart Mill, należała do aksjomatów nie tylko estetyki, ale i całej filozofii życia Prusa. Był zwolennikiem ewolucjonizmu pojmowanego najpierw materialistycznie (za Spencerem, Henrym Thomasem Buckle'em i Darwinem), a z czasem coraz bardziej idealistycznie. Wierzył w postęp, wyznawał ideę organicyzmu, w myśl którego przyroda, społeczność ludzka oraz kosmos uporządkowane były hierarchicznie i harmonijnie. Zajmowała go także psychologia – przyjaźnił się z Julianem Ochorowiczem. Człowieka postrzegał jako istotę dualną – był skłonny przyjąć istnienie nieśmiertelnej duszy. Opowiadał się za podmiotowością człowieka. W dziedzinie poznania był empirystą, choć przyjmował pozaempiryczne eksperymenty (spirytyzm, okultyzm, mistycyzm). Interesowały go także matematyka i fizyka, a w szczególności teoria wielowymiarowości. Dążył do sformułowania praktycznej etyki codzienności, choć nie był obojętny na sprawy transcendencji. Tajemnica istnienia świata ponadnaturalnego poruszyła go szczególnie podczas zaćmienia słońca w roku 1887. Propagował ewangeliczną moralność. Religię postrzegał jako ulgę prostych i oświecenie uczonych. Uważał ją za pożyteczną społecznie. Miarą autentyczności wiary była dla niego miłość wobec nieprzyjaciół. Uważał, że Biblia nie jest sprzeczna z nauką. W żywotach świętych dostrzegał inspirację, także dla osób świeckich.
Twórczość literacka
Prus rozpoczął działalność literacką od humoresek, zebranych później w tomie To i owo. Nowele i opowiadania pisał przez całe życie. Powstało ich około 120. Bohaterami byli ludzie prości, dzieci, mieszkańcy miasta i prowincji. Autora fascynowała problematyka psychologiczna, choć nie stronił od wprowadzania groteskowo-fantastycznych elementów fabularnych. W późniejszych małych narracjach poruszał tematy refleksyjno-filozoficzne, wprowadzał poetykę legendy, paraboli, snu. Do powieści „z wielkich pytań epoki” zalicza się: Placówkę – historię chłopa walczącego o utrzymanie ojcowizny, Lalkę – obraz polskich idealistów na tle społecznego rozkładu, Emancypantki – polemikę z materializmem, dekadentyzmem i płytko pojmowaną emancypacją kobiet, Faraona – analizę mechanizmów rządzących wielkimi społecznymi organizmami, refleksję nad modelem państwa i władzy. Wszystkie one były publikowane w odcinkach w gazetach. Powieść Dzieci poświęcona została wydarzeniom rewolucji roku 1905. Prus oceniał ją negatywnie i przestrzegał przed eskalowaniem konfliktów społecznych. Śmierć przerwała prace nad powieścią Przemiany.
PISMA WSZYSTKIE B. PRUSA
